Wada oświadczenia woli to nieprawidłowe funkcjonowanie mechanizmu woli bądź niezgodność między powzięciem woli a jej przejawem. Pojęcie to stanowi zatem zbiorczą nazwę dla oznaczenia stanów faktycznych, uzasadniających pozbawienie oświadczenia woli skuteczności prawnej bądź przez samego ustawodawcę, bądź przez autora oświadczenia woli, jednakże tylko w razie istnienia przesłanek ukształtowanych przez normę prawną po dokładnym rozważeniu interesów stron.
W polskim Kodeksie Cywilnym wyróżniamy wady oświadczeń woli skutkujące bądź nieważnością oświadczenie woli (np. nieważnością umowy), bądź możliwością unieważnienia oświadczenia woli (np. możliwością unieważnienia umowy).
Stan wyłączający świadome lub swobodne podjęcie decyzji.
Artykuł 82 Kodeksu Cywilnego reguluje dwie grupy stanów faktycznych powodujących wady oświadczenia woli, a mianowicie: stan wyłączający świadomość oraz stan wyłączający swobodę. Oświadczenie woli, skutkujące nieważnością, jest złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli.
Nie mają zatem znaczenia powody, które doprowadziły do powstania wymienionych stanów. Każdy z nich może występować samodzielnie i samodzielnie powodować wadę oświadczenia woli. W doktrynie i orzecznictwie wraz z chorobami psychicznymi i niedorozwojem umysłowym wskazuje się na zaburzenia psychiczne pourazowe, otępienie (demencja starcza), zaawansowaną demencję związaną z chorobą Alzheimera, psychozy, stany depresyjne czy maniakalne, trwałe upośledzenie funkcjonowania umysłu wskutek alkoholizmu, narkomanii czy farmakoterapii, upojenie alkoholowe, stan po użyciu narkotyków, zażyciu silnych (narkotycznych) leków przeciwbólowych, wysoką gorączkę, narkozę, hipnozę, agonię.
Na gruncie Kodeksu Cywilnego nie budzi już żadnych wątpliwości, że dla zaistnienia wady wystarczające jest wystąpienie jednego ze stanów, tj. braku świadomości albo swobody, choć granice między nimi bywają płynne.
Z art. 82 Kodeksu Cywilnego wynika także, że miarodajna dla oceny przesłanek zaistnienia wady oświadczenia woli jest chwila „złożenia oświadczenia woli”. Na gruncie art. 82 Kodeksu Cywilnego, złożenie oświadczenia woli należy rozumieć jako jej uzewnętrznienie (wyrażenie, ujawnienie), choćby nie dotarło jeszcze do adresata.
Należy mieć nadto na uwadze, że zgodnie z orzecznictwem stan wyłączający świadome lub swobodne podjęcie decyzji i wyrażenie woli, nie powinien być rozumiany dosłownie. Oznacza to, że aby zakwalifikować dany stan jako wyłączający świadome lub swobodne podjęcie decyzji, nie musimy mieć do czynienia z całkowitym zniesieniem świadomości i ustaniem czynności mózgu. Wystarczy istnienie takiego stanu, który oznacza brak rozeznania, niemożność rozumienia posunięć własnych i posunięć innych osób oraz niezdawanie sobie sprawy ze znaczenia i skutków własnego postępowania.
Brak świadomości.
Stan braku świadomości zachodzi w razie braku rozeznania, niemożności zrozumienia posunięć własnych lub też innych osób, niezdawania sobie sprawy ze znaczenia własnego postępowania. Stan taki musi przy tym wynikać z przyczyny wewnętrznej, a więc ze stanu, w jakim znajduje się osoba składająca oświadczenie woli, a nie z okoliczności zewnętrznych, w jakich osoba ta się znalazła.
Należy jednakże pamiętać, że o braku świadomości nie świadczy zwykła „lekkomyślność życiowa” w podejmowaniu decyzji. W art. 82 Kodeksu Cywilnego nie chodzi też o brak „uświadomienia” (brak informacji pochodzących z zewnątrz), który może mieć istotne znaczenie w kontekście wady oświadczenia woli w postaci błędu.
Brak swobody.
Stan wyłączający swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli to stan, w którym możliwość podejmowania jakiejkolwiek samodzielnej decyzji jest całkowicie wyłączona. Przyjmuje się nadto, że wystarczy istnienie takiego stanu, który oznacza brak samodzielności, pozostawanie pod dominującym wpływem innej osoby, połączone z utratą wewnętrznego poczucia swobody podejmowania decyzji
Nieważność bezwzględna oświadczenia woli złożonego w warunkach art. 82 Kodeksu Cywilnego.
Oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, jest nieważne z mocy samego prawa. Możliwość powołania się na wadę określoną w art. 82 nie została ograniczona żadnym terminem, a zatem roszczenie o ustalenie nieważności czynności prawnej nie ulega przedawnieniu. Może być ono wytoczone także po śmierci osoby, która złożyła oświadczenie woli dotknięte wadą w postaci braku świadomości lub swobody.
